Αυτορρυθμιζόμενη μάθηση, web 2.0 και ανάλυση περιεχομένου

Ο εντοπισμός της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης σε περιβάλλοντα web 2.0 με τη σημασιολογική ανάλυση περιεχομένου

Χανιά, Οκτώβριος 2012

Το άρθρο αυτό σχετίζεται με την εργασία “Η αξιοποίηση των εργαλείων σχολιασμού και συζήτησης των wikis για τον εντοπισμό της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης με την ανάλυση αλληλεπίδρασης“, που υλοποιήσαμε με το συνάδελφο και πρώην συμφοιτητή Στέλιο Κεσσανίδη και παρουσιάσαμε στο 8ο Πανελλήνιο Συνέδριο με Διεθνή Συμμετοχή «Τεχνολογίες της Πληροφορίας & Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση», στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας στο Βόλο. Η εργασία περιλαμβάνεται πια στα πρακτικά του συνεδρίου.

Όλα ξεκίνησαν όταν υπέπεσαν στην αντίληψή μας 4 – 5 εργασίες των Dettori, Giannetti και Persico, δημοσιευμένες σε διεθνή περιοδικά και συνέδρια από το 2006 έως το 2010, σχετικά με τη μελέτη της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης (self-regulated learning) μιας διαδικτυακής κοινότητας εκπαιδευτικών οι οποίοι ήταν επιμορφούμενοι στο αντικείμενο της εκπαιδευτικής τεχνολογίας, στο πλαίσιο προγραμμάτων εκπαίδευσης εκπαιδευτικών στην περιοχή της Γένοβας. Η βασικότερη από αυτές είναι η Dettori και Persico, (2008) και ο ενδιαφερόμενος μελετητής μπορεί από αυτήν να εντοπίσει και τις υπόλοιπες εργασίες. Οι συγγραφείς κατέχουν θέση ερευνητή στο ITD-CNR (Istituto per le Tecnologie Didattiche – Consiglio Nazionale delle Ricerche), δηλαδή στο Ινστιτούτο Διδακτικών Τεχνολογιών του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνών της Ιταλίας που εδρεύει στη Γένοβα.

Στο μεταξύ είχαμε μελετήσει σχετικά με την αυτορρυθμιζόμενη μάθηση στα πλαίσια μαθήματος του μεταπτυχιακού “Διδακτική της Τεχνολογίας (κατεύθυνση: Ηλεκτρονική Μάθηση)” του τμ. Ψηφιακών Συστημάτων του Παν. Πειραιώς.

Τι είναι η αυτορρυθμιζόμενη μάθηση;

Η αυτορρυθμιζόμενη μάθηση αναφέρεται στις προσανατολισμένες σε συγκεκριμένο στόχο ενέργειες στις οποίες προβαίνει ένας μαθητής προκειμένου να αποκτήσει γνώσεις και δεξιότητες χωρίς να βασίζεται σε άλλους. Από την κοινωνικογνωστική οπτική γωνία εμπλέκει διάφορες πλευρές της μάθησης όπως τις γνώσεις, τα κίνητρα και τη συμπεριφορά. Θεωρητικό υπόβαθρο της έννοιας αποτελεί η θεωρία κοινωνικής μάθησης του Bandura (1986), στην οποία διατυπώθηκε η ιδέα της τριαδικής αμοιβαιότητας των παραγόντων της μάθησης: (1) άτομο (διανοητικοί και συναισθηματικοί παράγοντες), (2) συμπεριφορά (αυτοπαρατήρηση και αυτοαξιολόγηση) και (3) περιβάλλον (κοινωνικό και φυσικό). Οι αυτορρυθμιστικές δεξιότητες ή στρατηγικές βοηθούν το μαθητή να θέτει τους κατάλληλους μαθησιακούς στόχους, να παρακολουθεί και να αξιολογεί τη μάθησή του, να διαχειρίζεται το διαθέσιμο χρόνο και να διαθέτει κίνητρα μάθησης. Η ανάπτυξη των δεξιοτήτων αυτών είναι μείζον θέμα της έρευνας καθώς έχει αποδειχθεί ότι οι χαμηλού επιπέδου αυτορρυθμιζόμενοι μαθητές αξιοποιούν λιγότερες αυτορρυθμιστικές στρατηγικές και ότι οι στρατηγικές αυτές μπορούν να διδαχτούν στους συγκεκριμένους μαθητές.

Υπάρχουν διάφορα μοντέλα αυτορρυθμιζόμενης μάθησης. Ένα από αυτά είναι του Zimmerman (2000), στο οποίο διακρίνονται τρεις κυκλικά επαναλαμβανόμενες φάσεις έως ότου να αναπτυχθούν οι αυτορρυθμιστικές επιμέρους ικανότητες:

1. Στη φάση της πρόνοιας, ο αυτορρυθμιζόμενος μαθητής προσδιορίζει τους στόχους, σχεδιάζει στρατηγικά τη μάθησή του και ρυθμίζει ανάλογα τα κίνητρα και τα συναισθήματά του. 
2. Στη φάση του ελέγχου της απόδοσης ή βουλητικού ελέγχου, ο αυτορρυθμιζόμενος μαθητής αυτοπαρακολουθείται εστιάζοντας την προσοχή του στο στόχο και εκτελώντας στρατηγικές εκπλήρωσης αποστολών. 
3. Στη φάση του αναστοχασμού, ο αυτορρυθμιζόμενος μαθητής προβαίνει σε προσωπικές κρίσεις για ό,τι έμαθε, δηλαδή αυτοαξιολογείται και αντιδρά ανάλογα με τις ερμηνείες που δίνει.

Το μοντέλο αυτορρυθμιζόμενης μάθησης του Zimmerman (2000)

Οι Albert Bandura και Barry Zimmerman

Πώς μελετάται η αυτορρυθμιζόμενη μάθηση;

Η μελέτη της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης συνήθως γίνεται με τη χρήση ερωτηματολογίων και συνεντεύξεων σε κάποιο χρονικό σημείο της μαθησιακής διαδικασίας. Δηλαδή ο εκπαιδευτικός – ερευνητής δημιουργεί ερωτήσεις που εντοπίζουν το βαθμό στον οποίο οι μαθητές θέτουν στόχους, σχεδιάζουν τη στρατηγική τους, παρακολουθούν τις ενέργειές τους, αξιολογούν την πρόοδό τους και αναστοχάζονται. Οι παραπάνω μέθοδοι αποσπούν την προσωπική (υποκειμενική) γνώμη των μαθητών και, επιπλέον, στα συγκεκριμένα μόνο χρονικά σημεία στα οποία συμπληρώνεται το ερωτηματολόγιο ή πραγματοποιείται η συνέντευξη (πχ στο τέλος μιας εκπαιδευτικής δραστηριότητας).

Έτσι οι Dettori και Persico (2008) πρότειναν, στην περίπτωση της τεχνολογικά υποστηριζόμενης εκπαίδευσης, ως μέθοδο για τη μελέτη της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης τη σημασιολογική ανάλυση των ανταλλασσόμενων μεταξύ των μαθητών μηνυμάτων. Τα μηνύματα προφανώς αποθηκεύονται στο σύστημα που υποστηρίζει τεχνολογικά την εκπαιδευτική διαδικασία (πχ διαδικτυακό φόρουμ συζήτησης). Ο εκπαιδευτικός – ερευνητής συλλέγει τα μηνύματα των μαθητών, τα αναλύει σημασιολογικά (θα δούμε παρακάτω πώς) και τα κατατάσσει. Το κέρδος είναι (1) ότι αποτυπώνεται η εξέλιξη της μάθησης σε όλη τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας και (2) ότι η αποτύπωση είναι ανεξάρτητη της προσωπικής γνώμης των μαθητών, υπεισέρχεται όμως η υποκειμενική γνώμη του εκπαιδευτικού – ερευνητή. Η μέθοδος αυτή αποτελεί μέθοδο ποσοτικής ανάλυσης περιεχομένου, διότι αναλύεται περιεχόμενο (τα μηνύματα των μαθητών). Όμως για την ανάλυση δεν προσπαθούμε να εντοπίσουμε συγκεκριμένες λέξεις ή φράσεις – κλειδιά, κάτι το οποίο θα μπορούσε να γίνει αυτοματοποιημένα, αλλά προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τη σημασία του κάθε μηνύματος. Επίσης η μέθοδος αυτή μπορεί να χαρακτηριστεί ως μέθοδος ανάλυσης αλληλεπίδρασης, διότι οι χρήστες με την ανταλλαγή μηνυμάτων αλληλεπιδρούν. Ως μονάδα ανάλυσης ορίζεται το μήνυμα.

Τι και ποιοι είναι οι δείκτες αυτορρυθμιζόμενης μάθησης;

Πώς όμως γίνεται η σημασιολογική ανάλυση των μηνυμάτων; Ο εκπαιδευτικός – ερευνητής που ακολουθεί αυτή τη μέθοδο πρέπει να διαβάσει και να μελετήσει ένα – ένα τα μηνύματα, αναλύοντας τη σημασία τους με βάση συγκεκριμένους δείκτες. Οι δείκτες είναι “περιγραφές” σχετικές με το τι θα πρέπει να παρατηρηθεί στο συγκεκριμένο προς ανάλυση μήνυμα προκειμένου να υποστηριχθεί ο ισχυρισμός ότι η δραστηριότητα του συντάκτη ήταν αυτορρυθμιζόμενη. Οι Dettori και Persico (2008) δημιούργησαν δείκτες για την αυτορρυθμιζόμενη μάθηση με βάση:

• το μοντέλο των τριών φάσεων αυτορρυθμιζόμενης μάθησης του Zimmerman
• την ανάλυση της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης στις συνιστώσες (α) γνωστική – μεταγνωστική και (β) βουλητική – συναισθηματική (κρίθηκε δύσκολο να διακριθεί σημασιολογικά πότε ένα μήνυμα δείχνει ρύθμιση γνώσεων ή μεταγνώσεων και κινήτρων ή συναισθημάτων και γι’ αυτό έγιναν οι παραπάνω δύο ομαδοποιήσεις)
• το συμπέρασμα ότι η αυτορρυθμιζόμενη μάθηση σε ένα τεχνολογικά υποστηριζόμενο περιβάλλον μπορεί να μελετηθεί σε ατομικό ή και σε κοινωνικό επίπεδο λειτουργίας. 

Οι δείκτες αποτελούν ένα τρισδιάστατο μοντέλο: Η πρώτη διάσταση είναι η φάση της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης, η οποία μπορεί να πάρει τρεις τιμές: πρόνοια, έλεγχος απόδοσης, αναστοχασμός. Η δεύτερη διάσταση είναι η ομαδοποιημένη συνιστώσα της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης, η οποία μπορεί να πάρει δύο τιμές: γνωστική/ μεταγνωστική, βουλητική/ συναισθηματική. Η τρίτη διάσταση είναι η προοπτική μελέτης της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης, η οποία μπορεί να πάρει δύο τιμές: ατομικά, κοινωνικά. Έτσι προκύπτουν δώδεκα δείκτες και ο καθένας περιέχει μία τιμή από κάθε διάσταση. Αυτό σημαίνει ότι ένα μήνυμα μπορεί να δηλώνει ότι ο συντάκτης του αυτορρυθμίστηκε πχ ως προς το σχεδιασμό μιας μαθησιακής ενέργειάς του (φάση), ως προς τα κίνητρά του (συνιστώσα) και ως προς την ατομική προοπτική (επίπεδο λειτουργίας). Η περιγραφή των δεικτών αυτορρυθμιζόμενης μάθησης δίνεται στην εργασία των Dettori και Persico, (2008) ενώ στην εργασία “Η αξιοποίηση των εργαλείων σχολιασμού και συζήτησης των wikis για τον εντοπισμό της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης με την ανάλυση αλληλεπίδρασης” επιχειρείται η περιγραφή δεικτών στην περίπτωση μαθησιακών εμπειριών σε ομάδες.

Η αξία της ανάλυσης περιεχομένου για τον εντοπισμό της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης

Πολλά έχουν ειπωθεί και γραφεί για την παιδαγωγική αξία των web 2.0 περιβαλλόντων. Αξιοποιούνται όμως πράγματι παιδαγωγικά αυτές οι προηγμένες τεχνολογίες; Ένα από τα κορυφαία ζητούμενα στην εκπαίδευση τα τελευταία χρόνια που προωθούνται οι μαθητοκεντρικές προσεγγίσεις και έχουν επικρατήσει τα κοινωνικογνωστικά μοντέλα μάθησης είναι οι μαθητές να μπορούν να θέτουν στόχους, να σχεδιάζουν τη στρατηγική τους, να παρακολουθούν τις ενέργειές τους, να αξιολογούν την πρόοδό τους και να αναστοχάζονται. Αυτό το βλέπουμε πρακτικά και στα προγράμματα σπουδών σε όλα τα μαθήματα όπου ρητά αναφέρονται ως προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα πχ η απόκτηση κριτικής ικανότητας, δεξιοτήτων αναστοχασμού κλπ. Ο εκπαιδευτικός λοιπόν μπορεί να εκμεταλλευτεί τη δυνατότητα που διαθέτουν τα περιβάλλοντα web 2.0 να αποθηκεύουν τις καταγραφές των μαθητών και με τη μέθοδο που περιγράφεται στο παρόν άρθρο να αναλύσει την κάθε καταγραφή με βάση τους δείκτες αυτορρυθμιζόμενης μάθησης.

Δεν είναι μόνο τα περιβάλλοντα forum που μπορούν να αξιοποιηθούν προς την παραπάνω κατεύθυνση. Τα περιβάλλοντα wiki διαθέτουν εργαλεία όπως η δημιουργία θεμάτων συζήτησης (ταυτόσημη χρήση με αυτή του forum) και ο σχολιασμός κατά την αποθήκευση του περιεχομένου ενός άρθρου wiki. Σε αυτά ο εκπαιδευτικός μπορεί να αναλύσει ακόμη και τα σχόλια που οι μαθητές εισάγουν κατά την αποθήκευση του περιεχομένου τους. Μια τέτοια ανάλυση έγινε και στην εργασία “Η αξιοποίηση των εργαλείων σχολιασμού και συζήτησης των wikis για τον εντοπισμό της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης με την ανάλυση αλληλεπίδρασης“, όπου φαίνεται ότι η κατεύθυνση στην οποία κινούνται τα συμπεράσματα είναι η διαμορφωτική αξιολόγηση.

Άρα σε όλα τα μαθήματα στα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν εργαλεία web 2.0 μπορεί να αξιοποιηθεί το ερευνητικό μοντέλο του παρόντος άρθρου, ιδιαίτερα στο μάθημα ΤΠΕ στα δημοτικά που μπορεί να λειτουργήσει συμπληρωματικά με τα μαθήματα τάξης αλλά και σε οποιοδήποτε μάθημα χρησιμοποιεί έστω και συμπληρωματικά web 2.0 περιβάλλοντα, ακόμη και στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων.

Βιβλιογραφικές Αναφορές 

1. Bandura, A. (1986). Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
2. Dettori, G. & Persico, D. (2008). Detecting Self-Regulated Learning in Online Communities by Means of Interaction Analysis, IEEE Transactions on Learning Technologies, 1, 11-19. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2012 από http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=4629290.
3. Zimmerman, B. J. (2000). Attaining self-regulation: a social cognitive perspective, In: M. Boekaerts, P. Pintrich & M. Zeidner (eds), Handbook of Self-regulation (pp. 13-39), New York, Academic Press.
4. Κατσούλας, Κ. & Κεσσανίδης Σ. (2012). Η αξιοποίηση των εργαλείων σχολιασμού και συζήτησης των wikis για τον εντοπισμό της αυτορρυθμιζόμενης μάθησης με την ανάλυση αλληλεπίδρασης, στο Χ. Καραγιαννίδης, Π. Πολίτης & Η. Καρασαββίδης (επιμ.), Πρακτικά εργασιών 8ου Πανελλήνιου Συνεδρίου με Διεθνή Συμμετοχή «Οι ΤΠΕ στην Εκπαίδευση», Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος, 28-30 Σεπτεμβρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2012 από http://www.etpe.gr/custom/pdf/etpe1912.pdf.

Επιπλέον Υλικό

Συνέδριο ΕΤΠΕ 2012: Αυτορρυθμιζόμενη Μάθηση και Wikis from Kostas Katsoulas

Αυτορρυθμιζόμενη Μάθηση from Smaragda Papadopoulou